Karamah Sunan Kalijaga dan Wejangan Nabi Khidir.
Syeikh Siti Jenar—wali yang dikenal kontroversial dan juga paling tersohor setelah Sunan Kalijaga—demikian keramat dan sakti, sehingga wali-wali yang lain kecuali Sunan Kalijaga dapat diatasai dan dikalahkannya.
Disebutkan bahwa Syaikh Siti Jenar itu bisa masuk bumi waktu dikejar-kejar oleh Sunan Kalijaga untuk menangkapnya. Di bawah tanah yang gelap gulita serta sempit-sesak itu lantaran keramatnya Syeikh Siti Jenar menciptakannya menjadi terang benderang dan luas-lapang seluas alam semesta lengkap dengan langitnya yang cerah.
Untuk menandingi Syeikh Siti Jenar, maka Sunan Kalijaga mendatangkan mendung, hujan dan topan badai yang amat dahsyat, sehingga alam di bawah bumi laksana bongkah, kembali gelap gulita dan sesak sempit seperti sediakala, bahkan lebih sempit dari yang semestinya. Itu terjadi lantaran kesaktian Sunan Kalijaga (Saksono, 1996).
Sunan Kalijaga, sebagai seorang sufi dan guru makrifat, diyakini oleh masyarakat Jawa pernah berguru kepada Nabi Khidir. Dijelaskan oleh Woro Aryandini (1996), bahwa Nabi Khidir memberi wejangan kepada Sunan Kalijaga di tengah lautan.
Sunan Kalijaga pernah juga menyinggung perihal orang yang mengenal Tuhan dan yang tidak mengenal-Nya. Orang yang mengenal Tuhan dapat dilihat dari perilakunya yang saleh. Bukan semata-mata dilihat dari segi formalitas ibadahnya.
Bait berikut saya kutip dari Chodjim (2004).
Pon nyata ananing Hyang Anèng Sih/ hening kasuciayaning Pengèran/ ana ngaku kang wruh mangkè/ laksananè tan utut/ rega sastra tan dèn gugoni/ anglalisi subrata/ kang sampun yekti wruh/ anangkreti punang raga/ paningalè dèn wong-wong rahina wengi/ tan pasung agulinga
Terjemahan:
Tuhan Yang Mahakasih itu nyata adanya/ jagalah tetap jernih kesucian itu/ ada orang yang mengaku bahwa dia mengenal Tuhan/ tetapi budi pekertinya tidak patut/ pengendalian nafsu tak dipenuhi/ mengesampingkan kesalehan/ orang yang benar-benar tahu/ mampu mengekang hawa nafsu/ siang malam penglihatannya dipelihara/ tidak terpasung nikmatnya tidur
Dalam Tembang Dhandhanggula, Sunan Kalijaga pernah memberikan wejangan serupa yang tersimpul di bawah ini.
Urip iku neng donya tan lami/ upamane jebeng menyang pasar/ tan langgeng neng pasar bae/ tan wurung nuli mantuk/ mri wismane sangkane nguni/ ing mengko aja samar, sangkan paranipun/ ing mengko padha weruha/ yen asale sangkan paran duk ing ing nguni/ aja nganti kesasar
Terjemahan:
Hidup di dunia ini tidak lama/ seperti jika kamu pergi ke pasar/ tidak akan ke pasar terus/ pastilah akan kembali juga/ ke rumah asalnya/ maka jangan sampai keliru/ maka ketahuilah/ ilmu sangkan paran/ agar jangan sampai kesasar
Dalam bait 6 dan 7 Kidung Darmawedha, Sunan Kalijaga mengungkapkan lahiriah Roh Ilafi sebagai berikut (Chodjim, 2004).
Gunung luhuré kagiri-giri/ sagara agung datanpa sama/ pan sampun kawruhan reké/ artadaya puniku/ datan kena cinakréng budi/ anging kang sampun prapta/ ing kuwasanipun/ angadeg tengahing jagad/ wétan kulon lor kidul ngandhap myang/ nginggil/ kapurba kawisésa
Bumi sagara gunung myang kali/ sagunging kang isining bawana/ kasor ing artadayané/ sagara sat kang gunung/ guntur sirna guwa samya nir/ sing awruh artadaya/ dadya teguh timbul/ lan dadi paliyasing prang/ yén lulungan kang kapapag wedi/ asih/ sato galak suminggah
Terjemahan:
Gunung yang luar biasa tingginya/ lautan pasang tiada tara/ semua itu sudah diketahui/ sedangkan artadaya itu/ tak dapat dibayangkan oleh pikiran/ tetapi, bagi yang sudah mencapai kekuasaanya/ berdiri di tengah jagad, timur, barat, utara, selatan, bawah, dan atas/ semuanya ada itu berada dalam kekuasaanya
Bumi, lautan, gunung dan sungai/ semua yang menjadi isi dunia/ takluk pada artadaya/ lautan kering dan gunung/ guntur sirna, gua menjadi hilang/ barangsiapa mengetahui artadayanya/ akan menjadi orang yang kuat tanpa tanding/ menjadi pencegah perang/ bila bepergian/ yang bertemu merasa segan/ dan timbul kasihnya
Pada akhirnya, dalam Serat Siti Jenar terbitan Tan Khoen Swie, Kediri pada 1922, dikemukakan pandangan makrifat Sunan Kalijaga (Chodjim, 2004).
Jeng Sunan Kalijaga ngling/ amedhar ing pangawikan/ dèn waspada ing mangkéné/ sampun nganggo kumalamat/ dèn awas ing pangèran/ kadya paran awasipun/ pangèran pan ora rupa
Nora arah nora warni/ tan ana ing wujudira/ tanpa mangsa tanpa enggon/ sajatiné nora nona/ lamon ora anaa/ dadi jagadipun suwung/ nora nana wujudira
Terjemahan:
Sunan Kalijaga berkata/ memaparkan pengetahuannya/ hendaknya waspada pada yang berikut ini/ jangan ragu-ragu/ lihatlah Tuhan secara jelas/ tapi, bagaimana melihat-Nya/ karena tuhan itu tidak memiliki rupa
Tuhan tidak berarah dan tidak berwarna/ tidak ada wujudnya/ tidak terikat oleh waktu dan tempat/ sebenarnya ada-Nya itu tiada/ seandainya Dia tidak ada/ maka alam raya ini/ kosong dan tak ada wujudnya
*Tulisan ini ringkasan dari riset saya bersama almarhum Dr. Syaifan Nur, MA, guru saya, yang saat itu, tahun 2011, kami tertatih belajar baca kidung Sunan Kalijaga. Semoga almarhum bahagia di sisi-Nya. Amin.
Penulis: Dr Kyai Ali Usman, dosen UIN Sunan Kalijaga Yogyakarta.